Afgelopen dinsdagmiddag is in De Willem Marisstraat een struikelsteen gelegd voor Johannes Wilhelmus van der Kraan, een Rijswijkse inwoner die een maand na het einde van de oorlog op 21-jarige leeftijd aan alle ontberingen overleed in een Brits ziekenhuis in Duitsland. Nicht Maria van Loon ontving informatie over de laatste maanden van haar oom via Volkskrant journaliste Ellen de Visser, die zelfs zijn graf op de de erebegraafplaats in Loenen terugvond. “Wat jammer dat mijn moeder Carolina van Loon-van der Kraan niet meer heeft mogen meemaken om het graf van haar lievelingsbroertje te kunnen bezoeken. Ik had het haar zo gegund”, aldus Maria.
Door: Frans Limbertie
We ontmoeten Maria van Loon in een Haags etablissement aan de Hofweg. Zelf zit ze deze middag nog behoorlijk in haar emotie. “Ik ben net terug uit Amsterdam waar ik de steen heb opgehaald”, zegt ze ietwat gespannen. Het heeft allemaal behoorlijk wat energie gekost, mede omdat volgens haar het proces eromheen niet altijd even vlekkeloos verliep. “Aanvankelijk wist ik niet waar de steen zou worden gemaakt. Er zijn namelijk heel wat instanties mee gemoeid. Uiteindelijk zorgt de Stichting Stolpersteine voor het leveren van de steen.” Maria laat trots weten dat de steen erg mooi is geworden. Ze kijkt persoonlijk heel erg uit naar aanstaande dinsdag wanneer de struikelsteen wordt geplaatst.
Vrolijke jongen
Je kan en mag het met recht een bijzonder verhaal noemen. Het verhaal van haar oom Johannes van der Kraan. Bij het begin van het uitbreken van de oorlog een 16-jarige tiener die vrolijk en blij in het leven stond en druk bezig was om te bepalen welke richting hij op wilde met zijn leven. Het gezin van Gerardus van der Kraan en Theodora Alida van der Kraan-Meinderts bestond uit acht kinderen. Johannes was de één na jongste en had vooral een goede band met Maria’s moeder Carolina. Daarnaast was hij ook een beetje rebels en dwars. “Dat is wat mijn moeder waarschijnlijk zo leuk vond aan hem. Ik denk dat oom Johan allesbehalve blij was met de Duitse bezetting van Nederland en dat ook regelmatig liet merken” verklaart Maria, wiens oom net zoals vele gezonde jonge en sterke mannen werd opgepakt om te gaan werken voor de Duitsers.
Dwangarbeid
Vanaf 23 maart 1942 tot 31 oktober 1943 werd hij verplicht te werk gesteld als dwangarbeider in Frankfurt, Duitsland. Daar belandde de Rijswijker vervolgens in een politiecel vanwege ‘werkvertraging’ en anti-Duitse uitspraken’. Toen Johan tijdens verlof weer terug in Rijswijk kwam, besloot hij na de zomer van 1944 definitief niet meer terug te gaan naar Duitsland. Geen verstandige keuze, want door de Arbeitskontrolldienst werd hij op 8 september 1944 opgehaald op zijn huisadres aan de Willem Marisstraat 9 in Rijswijk en via kamp Amersfoort opnieuw naar Hamburg, concentratiekamp Neuengamme gedeporteerd, waar hij nog wel de bevrijding van Nederland haalde. Toch moet hij er zeer slecht aan toe zijn geweest, vermoed Maria, want een maand later, op 9 juni 1945, stierf hij op 21-jarige leeftijd alsnog aan alle ontberingen in een Brits ziekenhuis in Bremen/Rotenburg. Dit alles is recent bekend geworden dankzij het onderzoek van Ellen de Visser.
80 jaar na bevrijding
Op 17 augustus 2023 ontving Thea van Loon, zus van Maria, een brief, afkomstig van Ellen de Visser, journalist voor de Volkskrant en één van de vijf vrijwilligers van de Arolsen Archieven en het Herinneringskamp Amersfoort. De Visser schreef dat er in Duitsland persoonlijke spullen van Johannes Wilhelmus van der Kraan uit de 2e Wereldoorlog waren terug gevonden. “Een bijzonder emotioneel moment voor de familie”, zegt Maria. “Ruim 78 jaar na de dood van oom Johan bracht zijn portemonnee met zijn werkvergunning de familie duidelijkheid. De documenten waren bewaard gebleven in het Arolsen Archief, het herinneringscentrum in het Duitse Bad Arolse.”
Vlakbij begraven
Al die jaren had Johannes zonder dat iemand het wist, een plek op de Erebegraafplaats in Loenen. “Het is zo verdrietig te moeten vaststellen dat mijn moeder en haar broers en zussen nooit hebben geweten dat hun broer vlakbij begraven lag” betreurt Maria, “dan hadden ze gezamenlijk afscheid kunnen nemen en eindelijk rust gehad.” Na de oorlog kwam er nooit een overlijdensbericht van oom Johan en zo bleef de hoop leven: misschien zou hij ooit nog voor de deur staan in de Willem Marisstraat 9 in Rijswijk?
Onzekerheid
Het gezin heeft lange tijd in onzekerheid geleefd rondom de toestand van het een na jongste gezinslid. “Mijn grootmoeder zei altijd: ‘Hij komt nog wel’. Spijtig genoeg heeft dit niet zo mogen zijn. Het was zo pijnlijk, dat vooral mijn grootvader er altijd over heeft gezwegen. Daarom is dit eerbetoon, tachtig jaar na de bevrijding, in de vorm van het plaatsen van een struikelsteen, vlak voor het huis waar hij gelukkige momenten kende, een prachtig gebaar. Hiermee is volgens onze familie de cirkel nu eindelijk rond.”
Edelweiss
Door allerlei regels is het deze dinsdag een kleine bijeenkomst voor een select gezelschap geworden. Naast Maria zelf zijn er tevens wat familieleden van haar aanwezig, en verder journaliste Ellen de Visser, burgemeester Huri Sahin, die een korte toespraak houdt en een gedicht voorleest, plus Hans van Rossum en Wim Dammers van de Historische vereniging Rijswijk. Ook Dammers houdt een korte toespraak. Heel bijzonder bij het plaatsen van de struikelsteen voor Johannes van der Kraan is de aanwezigheid van violiste Tanya Schaap van Musica Extrema die op indrukwekkende wijze het lied ‘Edelweiss” brengt. Maria: “Edelweiss is de bloem die symbool staat voor moed en toewijding. Dit vond ik er heel mooi bij passen vandaag. Oom Johan leeft voort in onze harten.”